منشور اخلاقی نشریات دانشگاه امام صادق علیه السلام
مقدمه
با توجه به رویکرد دانشگاه امام صادقعلیهالسلام جهت تولید، انتشار و بهروزرسانی علوم انسانی اسلامی و پاسخگویی به نیازهای نوظهور انقلاب و نظام اسلامی، نشریات علمی دانشگاه امام صادقعلیهالسلام بهعنوان عضوی از نشریات جمهوری اسلامی ایران با تبعیت از «منشور و موازین اخلاق پژوهش» مصوب معاونت پژوهش و فناوری وزارت علوم، تحقیقات و فناوری و «آییننامه اجرایی قانون پیشگیری و مقابله با تقلب در تهیه آثار علمی» مصوب هیأت وزیران جهوری اسلامی ایران و پیروی از «راهنمای کمیته بینالمللی اخلاق در انتشارات ([1]COPE)» ملزم به رعایت اصول ارزشهای اخلاق حرفهای هستند. در همین راستا اهم مسئولیتهایی که برای افراد فعال در انتشار نشریه همانند: نویسنده(گان)، مدیر مسئول، سردبیر، اعضای هیأت تحریریه و مدیر داخلی (مسئول دفتر نشریه) در نظر گرفته شده به اختصار بیان شده است.
مسئولیتهای نویسندگان[2]
- از میان مقالههای ارسالی به نشریات علمی دانشگاه امام صادقعلیهالسلام، مقالهای انتخاب و چاپ میشود که قبلاً در سایر نشریات علمی (فارسی یا سایر زبانها) منتشر نشده، حاصل پژوهش اصیل[3] و دارای منبع و استناددهی[4] دقیق باشد.
- مسئولیت نهایی محتوای کامل مقاله ارسالی برعهده تمام نویسندگان است و نه نویسنده مسئول به تنهایی. شایسته است یافتههای مقاله بهطور کامل گزارش شود و در ارائه یافتهها و تفسیر و تحلیل آنها دقت کامل بهعمل آید؛ همچنین مقاله حاوی جزئیات و منابع کافی باشد، بهنحویکه امکان دسترسی سایر پژوهشگران به مجموعه دادههای یکسان جهت تکرار پژوهش وجود داشته باشد.
- نویسنده مسئول مقاله کسی است که از جانب نویسندگان، مسئولیت ارتباط با نشریه و مکاتبات مربوط به مقاله و اطمینان و تأیید ارسال چهار فایل ضروری را برعهده دارد:
- فایل اصلی مقاله (بدون نام نویسندگان و با رعایت راهنمای نویسندگان)؛
- فایل مشخصات نویسندگان (شامل نام و نامخانوادگی همراه پیشوند و پسوند؛ مشخصات علمی؛ شماره تماس؛ ایمیل دانشگاهی؛ کد ارکید)؛
- کاربرگ امضا شده تعهدنامه (شامل عنوان مقاله، نام و نامخانوادگی و شماره تماس تمام نویسندگان، ترتیب و سهم مشارکت نویسندگان، مشخص کردن نویسنده مسئول).
- کاربرگ امضا شده تعارض منافع.
- قبل از ارسال مقاله، هرگونه تعارض منافع احتمالی که بر نتیجه یا تفسیر یافتههای پژوهش یا انتخاب سردبیران و داوران تأثیرگذار است، مطرح و منابع مالی حامی پژوهش در مقاله ذکر شود.
- احترام به فرآیند محرمانه ارزیابی و جلوگیری از هرگونه آشکارسازی هویت نویسنده برای داوران و برعکس. به عبارتی، مقاله عاری از هرگونه اطلاعات مشمول خودافشایی بوده، بهطوریکه داور قادر به شناسایی نویسنده نباشد.
- حصول اطمینان از وجود نام، اطلاعات و نقش هریک از نویسندگان (نویسنده مسئول و نویسندگان همکار) و نبود نامی غیر از پژوهشگران درگیر در انجام پژوهش.
- حفظ و حمایت از حریم خصوصی، کرامت انسانی، رفاه و آزادی شرکتکنندگان در پژوهش و ذکر هرگونه خطری که بهواسطه پژوهش، متوجه انسانها یا سایر موجودات میشود.
- نویسنده در هرزمانیکه متوجه هرگونه خطا و بیدقتی در مقاله خود شود، نشریه را در جریان آن قرار داده و نسبت به اصلاح آن اقدام یا مقاله را باز پس گیرد.
- اعلام صریح نویسنده(گان) مبنیبر صحت و اصالت مقاله، رعایت صداقت و اخلاق پژوهشی و پرهیز از تخلفات پژوهشی همانند سرقت علمی و نیز چاپ یا همزمانی در ارسال مقاله برای سایر نشریات.
- همتایابی مقاله در سامانه سمیمنور و ارائه گواهی آن به دفتر نشریه.
- ابزارهای هوش مصنوعی (AI) مانند ChatGPT را به دلیل فقدان شرایط نویسندگی و مسئولیت پژوهش، نمیتوان بهعنوان نویسنده مقاله قبول کرد. نویسندگانی که از ابزارهای هوش مصنوعی در نوشتن مقاله خود، یا تولید تصاویر و گرافیک، جمعآوری و تجزیهوتحلیل دادهها استفاده میکنند، میباید در اعلام روشها، تجزیهوتحلیل، گردآوری و نتیجهگیری اطلاعات و موارد مشابه، با شفافیت استفاده از آن را اذعان و مشخص کنند؛ اما باید در نظر داشت استفاده از ابزارهای هوش مصنوعی باید با استانداردهای اخلاقی و صداقت علمی در پژوهش منطبق باشد و مطمئن بود که بهکارگیری آن، صحت اثر علمی و پژوهشی را به خطر نمیاندازد. نویسندگان مسئولیت کامل مقالههای خود را حتی بخشهایی که توسط هوش مصنوعی تولید شده است برعهده دارند و در قبال هرگونه نقض اصول اخلاقی انتشار مقاله خود مسئول هستند.
- مواردی از مصادیق رفتار غیراخلاقی انتشاراتی و پژوهشی (تخلفات پژوهشی):
- جعل دادهها[5]: گزارش مطالب غیرواقعی و ارائه دادهها یا نتیجههای ساختگی بهعنوان نتایج آزمایشگاهی، مطالعات تجربی یا یافتههای شخصی. ثبت غیرواقعی آنچه روی نداده یا جابجایی نتایج مطالعات مختلف.
- تحریف دادهها[6]: ثبت و ارائه نتایج پژوهش بهنحویکه جزئیات اجرای پژوهش یا فرایند جمعآوری دادهها دستکاری شود، یا دادههایی حذف یا تغییر یابد، یا برخی نتایج کوچک بهمنظور پنهان کردن واقعیات بزرگتر (بزرگنمایی)[7] شود تا نتایج پژوهش به اهداف خاصی برسد یا نتایج ارائه شده موردتردید نباشد.
- سرقت علمی[8]: اقتباس نزدیک افکار و عبارات نویسندگان دیگر، تقلید و کپیبرداری در بیان اندیشهها، شباهتهای ساختاری در نوشتار یا انتساب ایدهها و نتایج دیگران بدون ارجاع مناسب، یا معرفی آن بهعنوان یک پژوهش اصیل علمی.
- اجاره علمی: بهکارگیری فرد دیگری برای انجام پژوهش توسط نویسنده(گان) و دخل و تصرف اندکی پس از اتمام پژوهش و چاپ آن به نام خود.
- انتساب غیرواقعی: انتساب غیرواقعی نویسنده(گان) به موسسه، مرکز یا گروه آموزشی یا پژوهشی که نقشی در اصل پژوهش مربوطه نداشته.
- ارسال مجدد[9]: مقاله یا بخشی از آنکه در نشریه دیگری (داخل یا خارج از کشور) چاپ شده یا در جریان بررسی، داوری و چاپ باشد.
- انتشار همپوشان[10]: چاپ دادهها و یافتههای مقالههای پیشین خود با کمی تغییر در مقالهای دیگر با عنوان جدید.
مسئولیتهای مدیر مسئول[11]
- پیگیری دسترسی آزاد اطلاعات به نشریه و گسترش نشر و اشاعه آن؛
- نظارت و پیگیری امور کاری هیأت تحریریه و سردبیر نشریه؛
- دخالت نکردن در فرآیند داوری علمی مقالهها؛
- دخالت نکردن در تصمیمات علمی هیأت تحریریه و سردبیر نشریه؛
- رعایت حقوق مادی و معنوی نویسندگان، سردبیر، هیأت تحریریه، داوران و عوامل اجرایی؛
- تأیید نهایی مطالب ارسالی به نشریه برای چاپ و انتشار به لحاظ حقوقی؛
- اجتناب از آشکارسازی اطلاعاتی که در ارتباط مقالهها – متناسب با سطح دسترسی خود- در اختیار دارد (رعایت اصل محرمانگی).
مسئولیتهای سردبیر و اعضای هیأت تحریریه[12]
- حفظ آزادی و اختیار عمل سردبیر نشریه در ایفای مستقلانه وظایف خود از قبیل رد یا پذیرش دستنوشتههای واصله به کمک هیأت تحریریه و رعایت مسائل مربوط به شایستگیهای علمی مقاله ازجمله حفظ حقوق مادی و معنوی، اصالت پژوهش و نظر داوران و ویراستاران.
- تلاش برای ارتقاء و اجرای قوانین و دستورالعملهای اخلاق و سلامت پژوهش.
- عدالت در قضاوت و ارزیابی مقالهها براساس محتوای آن بدون طرفداری یا کینهتوزی شخصی یا در نظر گرفتن ملیت، جنسیت، مذهب، مسائل قومی، نژادی و سیاسی نویسنده(گان).
- دریافت و بررسی مستندات مربوط به شرایط مندرج زیر در پذیرش مقاله از نویسنده(گان):
- اعطای حق چاپ مقاله در نشریه دانشگاه؛
- کاربرگ تعارض منافع احتمالی؛
- تعهدنامه نویسنده(گان) مقاله.
- انتخاب داوران شایسته با توجه به زمینه تخصصی، تجربه علمی و کاری و نیز احترام به درخواستهای مستدل و منطقی نویسنده(گان) در مورد داوری مقاله توسط داوران خاص.
- اجتناب از آشکارسازی اطلاعات و مشخصات نویسنده(گان) و داوران در فرآیند ارزیابی مقاله و احتراز از ارائه اطلاعات مقاله و بحث درباره جزئیات آن با دیگران.
- جلوگیری از بروز هرگونه تعارض منافع[13] در روند داوری، که بهطور بالقوه بر پذیرش و نشر مقالهها ارائه شده تأثیر بگذارد.
- بررسی دقیق آثار متهم به تخلفات پژوهشی واصله از داوران یا طرق دیگر و در صورت نیاز اقدام براساس «دستورالعمل تخلفات پژوهشی».
- مراحل برخورد رفتار غیراخلاقی انتشاراتی و پژوهشی:
9-1. آگاهسازی هیأت تحریریه نشریه و ارسال نامه به نویسنده مسئول برای درخواست توضیح، بدون رفتار قضاوتی.
9-2. اختصاص فرصتی مناسب برای پاسخگویی نویسنده(گان) متهم به «رفتار غیراخلاقی انتشاراتی و پژوهشی» و پیگیری موارد و تخلفات محرز شده تا آخرین مرحله.
9-3. ارجاع موضوع به هیأت تحریریه در صورت دریافت توضیحات غیرقابلقبول از سوی نویسنده(گان) برای تصمیمگیری نهایی در خصوص پذیرش یا رد مقاله.
9-4. مطابق با تصمیم نهایی هیأت تحریریه؛
- تذکر کتبی به نویسنده مقاله و یادآوری خطمشی چاپ نشریه قبل از انتشار یا درخواست اصلاح گزارش و انتشار متن عذرخواهی نویسنده در نشریه شماره بعد؛
- اخطار به نویسنده مسئول و رد هر اثر دیگری از نویسنده(گان) متخلف.
- انتشار بیانیه عذرخواهی در شماره بعدی نسخه چاپی نشریه و ذکر آن در نسخه برخط[14] مقالهای که در آن تخلف پژوهشی همانند تقلب و سرقت علمی محرز شده است (سلب اعتبار[15]) با حذف چکیده و متن کامل مقاله.
- تلاش برای بهبود مستمر کیفیت و تضمین درستکاری و صداقت محتوای نشریه و احترام به تشکیلات نشریه اعم از: (خوانندگان، نویسندگان، داوران صاحب امتیاز، مدیر مسئول، مدیر داخلی، کارکنان هیأت تحریریه و ناشر)
- بررسی تمامی مقالههای دریافتی در مدت زمان مناسب.
مسئولیتهای داوران[16]
- کمک به بررسی کیفی، محتوایی و علمی مقالهها در جهت بهبود و ارتقاء کیفی نشریه.
- بهکارگیری دانش و تخصص حرفهای در حوزه موضوعی مقاله و اعلام تصمیم نپذیرفتن مقاله به سردبیر نشریه در صورت وجود تضاد منافع اعم از منافع مشترک، مالی، سازمانی، شخصی و یا کمبود زمان برای داوری.
- درج مبسوط و کامل دلایل تخصصی پذیرش یا رد مقاله براساس مستندات علمی و استدلال کافی در مهلت زمانی معین به سردبیر نشریه و نویسنده(گان) و دوری از اعمالنظر سلیقهای، صنفی، نژادی و مذهبی در داوری مقاله.
- اجتناب از بهکارگیری اطلاعات، بحثها، تفاسیر و ایدههای بهدستآمده در فرآیند داوری مقاله یا اطلاعات منتشرنشده نویسنده(گان)، برای منافع شخصی.
- واگذار نکردن مقاله به شخص دیگری برای داوری.
- احترام به فرآیند محرمانه ارزیابی و خودداری از بهکارگیری اطلاعات، بحثها، تفاسیر و ایدههای بهدستآمده در فرآیند داوری یا استفاده از دادهها و مفاهیم جدید مقاله به له یا علیه پژوهشهای خود یا دیگران یا برای انتقاد یا بیاعتبارسازی نویسنده(گان).
- کمک به سردبیر نشریه در تهیه گزارش «رفتار غیراخلاقی انتشاراتی و پژوهشی» مقالههای دریافتی برای داوری.
- آگاهسازی سردبیر نشریه به هنگام تأخیر در انجام داوری مقاله و درخواست تخصیص زمان بیشتر یا گزینش داور دیگر.
مسئولیت دفتر نشریات علمی
- تعیین و اعلام شفاف سیاستهای انتشاراتی خود، بهخصوص در رابطه با استقلال تصمیمگیری هیأت تحریریه، اخلاق انتشاراتی، صیانت از مالکیت فکری و حق چاپ[17]، تضاد منافع، وظایف نویسندگان، داوران، سردبیر و هیأت تحریریه، فرآیند ثبت و پذیرش مقاله، ارزیابی، داوری و تصمیمگیری، تقاضاهای تجدیدنظر و شکایات، حفظ اسناد علمی فرآیند تصمیمگیری، حفظ اطلاعات نویسندگان و داوران، اصلاح یا حذف مقالههای پذیرفته شده و حل اختلاف بین شاکیان و متهمان به «رفتار غیراخلاقی انتشاراتی و پژوهشی».
- رصد و پیگیری شکایات تخلفات پژوهشی برای نشریات علمی دانشگاه.
- کمک برای اصالت و سلامت پژوهشی مقالههای منتشره در نشریات علمی دانشگاه.
- اجتناب از آشکارسازی اطلاعاتی که در ارتباط مقالهها – متناسب با سطح دسترسی خود- در اختیار دارد (رعایت اصل محرمانگی).
- کلیه حقوق مادی و معنوی انتشار هر مقاله در هر یک از نشریات علمی دانشگاه امام صادقعلیهالسلام، برای آن نشریه محفوظ است و آن دسته از نویسندگان مقاله که درصدد انتشار مقاله در مجموعه مقالات یا بخشی از یک کتاب هستند، لازم است با ارائه درخواست کتبی، موافقت نشریه را أخذ نمایند./
- هرگونه بهرهبرداری از فایل مقاله یا لینک دسترسی آن و بازنشر آن به صورت چاپی و الکترونیک –خصوصاً در فضای مجازی- بدون رضایت دانشگاه امام صادقعلیهالسلام نقض حقوق دانشگاه تلقی شده و زمینه تعقیب قضایی دارد./
[1]. Committee on Publication Ethics - https://publicationethics.org
[2]. Authors’ Responsibilities
[3]. Original Research
[4]. Citation
[5]. Fabrication
[6]. Falsification
[7]. Juicy Quotes
[8]. Plagiarism
[9]. Duplicate Submission
[10]. Overlapping Publication
[11]. Director Responsibilities
[12]. Editorial Board Responsibilities
[13]. Conflict of Interests
[14]. Online
[15]. Retraction
[16]. Reviewers’ Responsibility
[17]. Intellectual Property and Copyright